وە ئەساس ئاگادارەیل و زانایەیل ڕەسمی و هویردەوبوین خوەرهەڵاتناسەیلی چوین مینۆرسكی، ئەمیر شەرەفەدین بەتلیسی، دكتۆر رۆسۆ و... ئەیالەت لوڕسان،كرماشان، ئەردەلان و مۆكری نزیك لە نیمەی باشوور(جنوب) و باشوور خوەرهەڵات ئازەربایجان تەمامی كورد بوینە. وە وەتن شەرەفنامە قەوم كورد لە چوار گرووپ گەورای كرمانج، لوڕ، كەڵهوڕ و گوران پێكهاتیە.
تایفەی لوڕ لە دەربەند(مان ڕۆت) هاتنە. لە نزیكی دەربەند، جاێگ وە وتەی ئستەخری شاری وە ناو لوڕ بویە لەوەر ناو ئەی شارە ناو ئەی قەومە نانە لوڕ.
یاقووت حەمەوی تاریخنویس ئویشی: لوڕ هە ئەو قەوم كوردەسە ك لە كویەیل ناوەین خووزسان و ئەسفەهان ماوا گرتنە و وە ئەو ماوانیشتنیانە لوڕ یا لوڕسان ئویشن. لە نزیك لوڕسان لە لەكسان زاراوە(لەهجە) باشوور(جنوب)كوردی وە لەكی مەشهوورە و ناودەنگ دێرێد لە سەلمَاس و فارس تایفە و عەشایر لەك هەم هەن.
مەیجەر سۆن لەی باوەتە ئویشێ: لە دەوروەر ئەی جێیەگ لوڕسان لە كوردسان جیاییەو كەید بڕێگ تایفەیل هەن ك كورد ڕەسەنن. زاراوەی لەكی نیشتەجییەیل هەرسین و تایفەیل كاكەوەند، باڵەوەند، جەلالەوەند و عوسمانەوەند ك لە هناز ناوەین كورد كەڵهوڕ و زەنگەنە و لوڕسان هەن وە ئەی زاراوەی لەكیەو قسیە كەن. دویر نیە مەبەس زانایل هویرەوكەر لە لەكسان ك دەسەواژەی(لەك) تێكەلیگە لە لوڕ و لەك و كەلیمەی لەك(ل) لە لوڕ و (ك) لە كورد گرییایە. وە نووڕسن وە یەگ جوگرافیا و زاراوە وان دروس چوین زاراوەی لەكی تێكەڵێگە لەدەسەواژەیل كوردی كەڵهوڕی وەل كەلمەیلی لە هەورامی ك وە سەبەب بڵاوەو بوین مەسلەك و مەرام ئەهل هەق و ئامادە بوین جاڕكیشەیل ئەی ڕیڕەو یا مەسلەكە وە دریژی سەدەیل لە ناویان جێیەو گرتیە و نموونەی وەرچەو ئەی زاراوە لە كتاوەیل مەلا مەنووچهر كولیوەند ك وە مەنووچهر لەك مەیشوورە و وە چەو دوینیەید.
مەحەمەد ئەمین زەكی بەگ ئویشی: لە ساڵ 1916 لە سەر ئەرك یا واجبێگ ڕەسمی و ئیداری وە لوڕسان بویچگ (ئیلام) ك پشتكوو وە پێ ئویشن چێم و نزیك وە دا رووژ لە پاچەی كەوەر كویە لە ئامڵە مەنم و تووزێگ هویردەو بوین و خوەنسن لە سەر زووانناسی و رەگ و ڕەچەڵەگ ناسی ئەنجام دام و فێشتر وەخت ك وەل منا وە كوردی قسیە كردن فرە راهەت لە یەك ترەكی هالی بویمن و لە ئەساس ناوەین زاراوەی ئەوان و زاراوەی سلیمانی كوڵە جیاوازی بوی وەلی ئەی جیاوازیە لە جیاوازی زاراوەی كوردی بادینان و زاراوەی سلیمانی فێشترەك نەوی و...
لە وەردەوامی ئەی باسە بایەد وەت زوورم تایفەیل لەك پیكهاتنە لە كاكەونەد، باڵەوەند، جەلالەوەند و عوسمانەوەند وە زاراوەی لەكی قسیە كەن.
كاكەوەند یەكێگ لە كوینەترین تایەفەیل وە هساو تیەید. كاكەوەند لە باشوورخوەرهەڵات هەرسین و لە خوەرهەڵاتیش وە نوورئاباد، لە باكوور خوەرهەڵاتیش وە خزڵ، لە باشووریش وە ناوچەی دۆڵفان، لە باكووریش وە سوڵتان كویە و سانەسیە و چەم گاماسییاو، لە خوەرئاواو وە كویەی هەرسین و ئاواییەیل دەوروەر ئەی قەزا مەرزدارەو بووت. كاكەوەنەیل لە باوەت مەزەوییەو شیعەن وە(كوردی ـ لەكی) قسیە كەن. ئایەتۆڵا مەردووخ نویساس تایفەی كاسو یا كاسی ئەی گرووپە هە بەشێگ لە قەومەیل زاگرۆسن یانی بەشێگ لە كورد ئارارات(ئاگری) ك یەكم جار لە ناوچەی كرماشان دوینیانە و لەورا ماوا كردنە. ئاكادیەیل وە پییان وەتنە كاسو یا كاشی یانی ئەی واژەی كاسو زووان ئاكاد و ئاشوورە و لە زووان كوردی كاكو یا كاكە و لە زووان پارسی كاكا ئویشن. عیمادەدین دەوڵەتشاهی لە تەرجەمەێگ ك لە بەند چوارم ئاڤێستای زامیادیەشت كردیە ناو تایقەی كاكەوەند وە كاكا هوی یا كاكوی لەی ناوچە نەقل كردگە. باڵەوەند لە تایفەیل ترەك لەكە ك لە باڵەوەند، كاوەشوەند، خەلەفوەند، بەهمەنیاوەند، پیرئەحمەدوەند، لەڕوەند كەڵهوڕ و راجیوەند پێكهاتنە، ناوچەی باڵەوەند لە خوەرهەڵات و باشوور وە ئاو سەیمەرە لە خوەرئاوا وە كویەیل ناوەین شابەداغ و دێزگران، لە باكوور وە تەپەیل ناوەین جەلالەوەند و هلێران و تەپەیل ناوەین عوسمانەوەند و زەردەلان و لە باكوورخوەرهەڵاتش وە سفێ كویەی ئەحمەدوەند شیرازی و زەردلان جی گرتیە و هەن. باڵی لە هەڵوژاردەیل بنیاتنەر لە دەورەی زەندیە بویە ك باوگە گەورای بنەماڵەی ئەسفەندیاری باڵەوەندە. جەلالەوەند عەشایر لە باشوور كرماشان نیشتەجین ناوچەی ژیانیان لە باكوور وە مایدەیشت لە باشوور وە هلێران لە خوەرهەڵات وە عوسمانەوەند و زەردەلان و لەخوەرئاوایشە وە كەڵهوڕ.
ئیڵ جەلالەوەند لە دوبەش پێكهاتیە باجەڵان و هەمیان. ك خوەیان تیرەیل یا تایفەیلێگ لە ناو خوەیان گرن وە ناوەیل غولامی، قەمەر، دویر دەیشت، عەباسیان، ئازاد، كەریان. تایفەیل جەلالەوەند وە زاراوەی (كوردی ــ لەكی) قسیە كەن و مەزەویشیان شیعەی داونزە ئمامییە. عەشایر عوسمانەوند لە باشوور كرماشان لە(مەڵوەن) ناوچەی ك لە باكوور وە سەر فیروزئاوا، لە باشوور وە هلێران، لە خوەرئاوا وە لوڕسان و لە خوەرهەڵاتیش وە جەلالەوەند و تاڵاندیشت قەڵەمڕەو ژیانیانە. زوورم مەردم عوسمانەوەند لە بووت مەزەوییەو ئەهل هەقن و زاراوەی (كوردی ـ لەكی) قسیە كەن. ئەدەبیات ڕەوایەتیان هەر جوی ئیڵەیل ترەك وەند وە زاراوەی (كوردی ــ هەورامی) تێكەڵە لە واژەیل ناوخوەیی یا مەحەلی. زوورم هویردەوبویەیل لە ئەی باوەتە ئویشن ك عوسمانەوەند ناویان لە باوگە گەورایان وەناو عوسمان نریاسە سەریان و عوسمان كەسێگ بویە وەل پیا بوین سەفەویەیل وەل ئیل زەنگنەیا لە دیالە وەرەو مایەیشت كووچ كردنە و سەر وە سادات عەلەوی سپارینەو سەرسپردەیان بوینە و بوینەسە دویدمان ئەهل هەق. عوسمانەوەند لە تیرە یا تایفەیل: مەقسوودوەند، گاویاری ـــ تۆشماڵ ـــ یاروەیس وەند ــ بێگەوەند ـــ بۆژانی ــ مایەیشتی ـــ بازین ـــ ئاروان و جەهانگیرەوەند ـــ بەربەرها پێكهاتیە.
بەش گەورای لە تاریخنویسەیل قەوم لەك وە بەشێگ لە مللەت كورد زانن لەوانە كەسەیل چوین: مارتین وان برۆیین سن لە كتاو خوەی وە ناوجەمگاناسی(سۆسیۆلۆژی) مەردم كورد وە تەرجەمەی ئبراهیم یوونسی لە رێزبەنی زوانەیل كوردی، زاراوەی لەكی وە بەشێگ لە زاراوەیل باشوور خوەرهەڵات ك بوودە سنەیی و كرماشانی و لەكی جی دایە.
ئایەتولا مەردووخ لە كتاو تاریخ خوەی هاوردیە مەڵوەن (ناوچەی) لوڕسان و كرماشان و سنە(ئەردەڵان) و بەشێگ لە باشوورخوەرهەڵات ئازەربایجان و خۆی و سەلماس و ورمێ(ئورومیە) و ماكو و مۆكری گشتیان بەشێگ لە كوردسانن. لە جای ترەك ئویشی: عەشایر كورد لە فێشتر جێیەیل بڵاوەو بوینە ك تویەنیم ئەرا نموونە چەن تایفە و عەشیرەت لەك لە قەزوین و باكوور خوەرئاوای(گیڵان) ناو باریمن، ك ئەوی وە كورد ناو لە لیان بەید.
عەباس ئقبال نویسید تایفەیل لوڕ بویچگ قەبیلەیل بوینە ك پێكهاتەیگن لە كوردەیل ئاسیای بویچگ و لوڕەیل ئیرانی لە ناوەین عیراق عەجەم و عیراق عەرەب گەرمەسیر و كویەسان كردنە. دمورگان نویساس: كووچكەریل هلێران و باڵاوار(باڵاوەند) تێكەڵیگن لەكورد و لوڕ.
تایفەی لوڕ لە دەربەند(مان ڕۆت) هاتنە. لە نزیكی دەربەند، جاێگ وە وتەی ئستەخری شاری وە ناو لوڕ بویە لەوەر ناو ئەی شارە ناو ئەی قەومە نانە لوڕ.
یاقووت حەمەوی تاریخنویس ئویشی: لوڕ هە ئەو قەوم كوردەسە ك لە كویەیل ناوەین خووزسان و ئەسفەهان ماوا گرتنە و وە ئەو ماوانیشتنیانە لوڕ یا لوڕسان ئویشن. لە نزیك لوڕسان لە لەكسان زاراوە(لەهجە) باشوور(جنوب)كوردی وە لەكی مەشهوورە و ناودەنگ دێرێد لە سەلمَاس و فارس تایفە و عەشایر لەك هەم هەن.
مەیجەر سۆن لەی باوەتە ئویشێ: لە دەوروەر ئەی جێیەگ لوڕسان لە كوردسان جیاییەو كەید بڕێگ تایفەیل هەن ك كورد ڕەسەنن. زاراوەی لەكی نیشتەجییەیل هەرسین و تایفەیل كاكەوەند، باڵەوەند، جەلالەوەند و عوسمانەوەند ك لە هناز ناوەین كورد كەڵهوڕ و زەنگەنە و لوڕسان هەن وە ئەی زاراوەی لەكیەو قسیە كەن. دویر نیە مەبەس زانایل هویرەوكەر لە لەكسان ك دەسەواژەی(لەك) تێكەلیگە لە لوڕ و لەك و كەلیمەی لەك(ل) لە لوڕ و (ك) لە كورد گرییایە. وە نووڕسن وە یەگ جوگرافیا و زاراوە وان دروس چوین زاراوەی لەكی تێكەڵێگە لەدەسەواژەیل كوردی كەڵهوڕی وەل كەلمەیلی لە هەورامی ك وە سەبەب بڵاوەو بوین مەسلەك و مەرام ئەهل هەق و ئامادە بوین جاڕكیشەیل ئەی ڕیڕەو یا مەسلەكە وە دریژی سەدەیل لە ناویان جێیەو گرتیە و نموونەی وەرچەو ئەی زاراوە لە كتاوەیل مەلا مەنووچهر كولیوەند ك وە مەنووچهر لەك مەیشوورە و وە چەو دوینیەید.
مەحەمەد ئەمین زەكی بەگ ئویشی: لە ساڵ 1916 لە سەر ئەرك یا واجبێگ ڕەسمی و ئیداری وە لوڕسان بویچگ (ئیلام) ك پشتكوو وە پێ ئویشن چێم و نزیك وە دا رووژ لە پاچەی كەوەر كویە لە ئامڵە مەنم و تووزێگ هویردەو بوین و خوەنسن لە سەر زووانناسی و رەگ و ڕەچەڵەگ ناسی ئەنجام دام و فێشتر وەخت ك وەل منا وە كوردی قسیە كردن فرە راهەت لە یەك ترەكی هالی بویمن و لە ئەساس ناوەین زاراوەی ئەوان و زاراوەی سلیمانی كوڵە جیاوازی بوی وەلی ئەی جیاوازیە لە جیاوازی زاراوەی كوردی بادینان و زاراوەی سلیمانی فێشترەك نەوی و...
لە وەردەوامی ئەی باسە بایەد وەت زوورم تایفەیل لەك پیكهاتنە لە كاكەونەد، باڵەوەند، جەلالەوەند و عوسمانەوەند وە زاراوەی لەكی قسیە كەن.
كاكەوەند یەكێگ لە كوینەترین تایەفەیل وە هساو تیەید. كاكەوەند لە باشوورخوەرهەڵات هەرسین و لە خوەرهەڵاتیش وە نوورئاباد، لە باكوور خوەرهەڵاتیش وە خزڵ، لە باشووریش وە ناوچەی دۆڵفان، لە باكووریش وە سوڵتان كویە و سانەسیە و چەم گاماسییاو، لە خوەرئاواو وە كویەی هەرسین و ئاواییەیل دەوروەر ئەی قەزا مەرزدارەو بووت. كاكەوەنەیل لە باوەت مەزەوییەو شیعەن وە(كوردی ـ لەكی) قسیە كەن. ئایەتۆڵا مەردووخ نویساس تایفەی كاسو یا كاسی ئەی گرووپە هە بەشێگ لە قەومەیل زاگرۆسن یانی بەشێگ لە كورد ئارارات(ئاگری) ك یەكم جار لە ناوچەی كرماشان دوینیانە و لەورا ماوا كردنە. ئاكادیەیل وە پییان وەتنە كاسو یا كاشی یانی ئەی واژەی كاسو زووان ئاكاد و ئاشوورە و لە زووان كوردی كاكو یا كاكە و لە زووان پارسی كاكا ئویشن. عیمادەدین دەوڵەتشاهی لە تەرجەمەێگ ك لە بەند چوارم ئاڤێستای زامیادیەشت كردیە ناو تایقەی كاكەوەند وە كاكا هوی یا كاكوی لەی ناوچە نەقل كردگە. باڵەوەند لە تایفەیل ترەك لەكە ك لە باڵەوەند، كاوەشوەند، خەلەفوەند، بەهمەنیاوەند، پیرئەحمەدوەند، لەڕوەند كەڵهوڕ و راجیوەند پێكهاتنە، ناوچەی باڵەوەند لە خوەرهەڵات و باشوور وە ئاو سەیمەرە لە خوەرئاوا وە كویەیل ناوەین شابەداغ و دێزگران، لە باكوور وە تەپەیل ناوەین جەلالەوەند و هلێران و تەپەیل ناوەین عوسمانەوەند و زەردەلان و لە باكوورخوەرهەڵاتش وە سفێ كویەی ئەحمەدوەند شیرازی و زەردلان جی گرتیە و هەن. باڵی لە هەڵوژاردەیل بنیاتنەر لە دەورەی زەندیە بویە ك باوگە گەورای بنەماڵەی ئەسفەندیاری باڵەوەندە. جەلالەوەند عەشایر لە باشوور كرماشان نیشتەجین ناوچەی ژیانیان لە باكوور وە مایدەیشت لە باشوور وە هلێران لە خوەرهەڵات وە عوسمانەوەند و زەردەلان و لەخوەرئاوایشە وە كەڵهوڕ.
ئیڵ جەلالەوەند لە دوبەش پێكهاتیە باجەڵان و هەمیان. ك خوەیان تیرەیل یا تایفەیلێگ لە ناو خوەیان گرن وە ناوەیل غولامی، قەمەر، دویر دەیشت، عەباسیان، ئازاد، كەریان. تایفەیل جەلالەوەند وە زاراوەی (كوردی ــ لەكی) قسیە كەن و مەزەویشیان شیعەی داونزە ئمامییە. عەشایر عوسمانەوند لە باشوور كرماشان لە(مەڵوەن) ناوچەی ك لە باكوور وە سەر فیروزئاوا، لە باشوور وە هلێران، لە خوەرئاوا وە لوڕسان و لە خوەرهەڵاتیش وە جەلالەوەند و تاڵاندیشت قەڵەمڕەو ژیانیانە. زوورم مەردم عوسمانەوەند لە بووت مەزەوییەو ئەهل هەقن و زاراوەی (كوردی ـ لەكی) قسیە كەن. ئەدەبیات ڕەوایەتیان هەر جوی ئیڵەیل ترەك وەند وە زاراوەی (كوردی ــ هەورامی) تێكەڵە لە واژەیل ناوخوەیی یا مەحەلی. زوورم هویردەوبویەیل لە ئەی باوەتە ئویشن ك عوسمانەوەند ناویان لە باوگە گەورایان وەناو عوسمان نریاسە سەریان و عوسمان كەسێگ بویە وەل پیا بوین سەفەویەیل وەل ئیل زەنگنەیا لە دیالە وەرەو مایەیشت كووچ كردنە و سەر وە سادات عەلەوی سپارینەو سەرسپردەیان بوینە و بوینەسە دویدمان ئەهل هەق. عوسمانەوەند لە تیرە یا تایفەیل: مەقسوودوەند، گاویاری ـــ تۆشماڵ ـــ یاروەیس وەند ــ بێگەوەند ـــ بۆژانی ــ مایەیشتی ـــ بازین ـــ ئاروان و جەهانگیرەوەند ـــ بەربەرها پێكهاتیە.
بەش گەورای لە تاریخنویسەیل قەوم لەك وە بەشێگ لە مللەت كورد زانن لەوانە كەسەیل چوین: مارتین وان برۆیین سن لە كتاو خوەی وە ناوجەمگاناسی(سۆسیۆلۆژی) مەردم كورد وە تەرجەمەی ئبراهیم یوونسی لە رێزبەنی زوانەیل كوردی، زاراوەی لەكی وە بەشێگ لە زاراوەیل باشوور خوەرهەڵات ك بوودە سنەیی و كرماشانی و لەكی جی دایە.
ئایەتولا مەردووخ لە كتاو تاریخ خوەی هاوردیە مەڵوەن (ناوچەی) لوڕسان و كرماشان و سنە(ئەردەڵان) و بەشێگ لە باشوورخوەرهەڵات ئازەربایجان و خۆی و سەلماس و ورمێ(ئورومیە) و ماكو و مۆكری گشتیان بەشێگ لە كوردسانن. لە جای ترەك ئویشی: عەشایر كورد لە فێشتر جێیەیل بڵاوەو بوینە ك تویەنیم ئەرا نموونە چەن تایفە و عەشیرەت لەك لە قەزوین و باكوور خوەرئاوای(گیڵان) ناو باریمن، ك ئەوی وە كورد ناو لە لیان بەید.
عەباس ئقبال نویسید تایفەیل لوڕ بویچگ قەبیلەیل بوینە ك پێكهاتەیگن لە كوردەیل ئاسیای بویچگ و لوڕەیل ئیرانی لە ناوەین عیراق عەجەم و عیراق عەرەب گەرمەسیر و كویەسان كردنە. دمورگان نویساس: كووچكەریل هلێران و باڵاوار(باڵاوەند) تێكەڵیگن لەكورد و لوڕ.
گردەو كەر:جەهانبەخش خالدی
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر