آشنایی مختصری از لهجەهای زبان کردی

زبان كردی (کوردی)، كه یكی از زبانهای اصیل ومتعدد آریایی است، دارای لهجەها و ته لهجەهای مختلفی است ، كه ذیلا” به صورت اختصار به بررسی آنها می پردازیم:

 

لهجە کورمانجی(کرد مانا)

لهجە ( كورمانجی ) با الفبای لاتین نوشته می شود . كلمە (كورمانجی ) از كلمە (كورمانج ) مشتق شده است ، كه نام بخش وسیعی از كردهای شمالی و غربی کردستان است . در پاره ای از مناطق ایران ، برای نمونه در شمال خراسان نیز كردها به این لهجه صحبت می كنند . همەی رسانه های كردی ، موازی با لهجە (سورانی) ” زبان استاندارد ” كردی ، به لهجە كورمانجی نیز برنامه دارند . شهرها و مناطق ذیل ، بخشی از كردهای کورمانجی را تشكیل می دهند : دیاربكر (آمد)، وان، هکاری، ماردین، موش، ارومیه (ورمێ)، سلماس، خوی، ماکو، دهوك، قامیشلی، عفرین، ارض روم، درسیم ، سلوپی ، زاخو، سرکانی، اگری و شیروان و قوچان و درگز و بجنورد و اسفراین (به طور کلی شمال خراسان )و خیلی از مناطق دیگر . خیلی از شاعران مشهور كرد به این لهجه شعر سروده اند، مانند : استاد احمد خانی ، علامه ملای جزیری ، جگر خوین و جعفر قلی (از مردمان قدیم شهرستان درگز)که آثاری بسیار بلیغ واصیل از خود بر جای گذاشته است و غیره . لهجە ( کورمانجی ) زبان كردی ، دارای ته لهجه های مختلفی است ، مانند : بادینی ، شكاكی ، داسنی ( دهوكی) ، وانی ، سرحدی ، بوتانی و غیره . حدود 60 در صد از كردهای جهان ، در زندگی روزمرە خود ، از لهجە ( کورمانجی ) استفاده می نمایند .

لهجە سورانی :

لهجە( سورانی ) ، به نحوی ، به صورت زبان استاندارد كردی در آمده است . در اكثر دانشگاههایی كه درآن ها زبان كردی را تدریس می نمایند ، به عنوان زبان استاندارد از این لهجه استفاده می كنند ، مانند دانشگاه پاریس ، صلاح الدین ، دهوك و سلیمانیه . اكثرا” هم در مكاتبات اداری دولت اقلیم كردستان (جنوب کردستان)، از این لهجه استاده می شود .

كلمە ( سورانی ) از كلمە (سوران ) مشتق شده است . (سوران) نام منطقه ای از مناطق کردستان و اسم گروهی از كردها می باشد . مركزاین منطقه دراطراف شهر (سوران) قراردارد .به طور كلی ، لهجه(سورانی) زبان كردی ، در این شهرها و مناطق اطراف آن ها تكلم می شود : سنندج (سنه)، مهاباد ، سقز ، بوكان ، اشنویه (شنۆ)، بانه ، مریوان ، دیواندره ، كامیاران ، نقده ، پیرانشهر ، سردشت ، سلیمانیه ، اربیل (هەولێر-هولیر)، كویه ، دربندی خان ، رانیه ، قلعه دیزه (قلادزە)، رواندوز ، حریر و چندین شهر، قصبه و روستای دیگر . این مناطق عمدتا” در قسمتهای مركزی و شرقی حوزه زندگی كردها قرار دارند .

شاعران مشهور كلاسیك سرای كرد ، اكثرا” به این لهجه شعر سروده اند ، مانند :نالی، محوی ، حاجی قادر كویی ، قانع ، هژار ، هیمن و امثال آنها .خیلی از روزنامه ها ، مجلات ، رادیو ها ،ماهواره ها ، تلویزیونها ، پایگاههای انترنتی و سایر رسانه ها از این لهجه استفاده می كنند .بخشی از ته لهجه های (سورانی) عبارتند از : ته لهجه اربیلی (هەولێری)، اردلانی ، مكری ، بابانی و غیره . روی هم رفته بطور بسیار تخمینی می شود گفت ، كه گذشته از اینكه این لهجه به صورت زبان استاندارد كردی در آمده است ، حدود 30 در صد از كردها ، در زندگی روز مرە خود ، از این زبان استفاده می كنند .

لهجە اورامی (هەورامی):

لهجە (اورامی) ، به روایتی نه تنها از قدیمی ترین لهجه های زبان كردی است ، بلكه از اصیل ترین لهجه های آریایی نیز می باشد ، كه این موضوع نظریه قدیمی ریشه بودن اورامی را برای زبان فارسی تقویت می كند . این كلمه ،از كلمه( اورامان-هەورامان ) مشتق شده است ، كه منطقە زندگی كردهای اورامی است .

زبان اوستایی و پهلوی ، كه از زبانهای قدیمی آریایی می باشند ، با این زبان قرابت دارند . این قرابت گاهی به حدی است ، كه افرادیكه به كردی اورامی مسلط می باشند ، می توانند تا اندازە زیادی از متون سنگ نوشته ها و پوست نوشته های دوران باستان ، كه به زبان اوستایی ویا پهلوی نوشته شده اند ، سر درآورند . لذا به نظر زبانشناسان ، فراگیری زبان كردی ، برای فارسی زبانها ، بسیار كار مثبتی است و به منزلە یادگیری زبان لاتین ، توسط فرانسوی زبانان می باشد. لهجە( اورامی) زبان كردی نیز با حروف عربی ( فارسی ) نوشته می شود . در لهجە اورامی ، حروفی و جود دارد ، كه تلفظ آن در سایر لهجه های كردی یا فارسی نیست ، مانند حرف(ت) كه مانند The در انگلیسی تلفظ می شود . لهجه اورامی دارای چند ته لهجه است ، مانند : ته لهجه اورامان تخت ، پاوه و لهون . روی هم رفته مردم اورامان تخت ، اورامان لهون ، اورامان حلبجه و اورامیهای نزدیك شهر موسل و غیره با این لهجه صحبت می كنند .خیلی از شاعران كرد به لهجە اورامی زبان كردی شعر سروده اند ، كه اكثرا” سبك كلاسیك و بیشتر ده هجایی می باشند ، كه یكی از آنها پیر شالیار اورامی است . پیرشالیار كبیر ( پیر شالیار دیگر نیز هست )، خود زرتشتی و حالت رهبریت دینی داشته است و هنوز عبادتگاه و آرامگاهش در اورامان تخت ، مورد احترام بسیار زیاد است . هر ساله هزاران نفر به زیارتش می روند . از شاعران دیگر اورامی سرا ، صیدی (سیدی) اورامی ، مولوی كرد، میرزا عبدالقادر پاوه ای و دهها شاعر برجسته دیگر می باشند . روی هم رفته ،مردم اورامان سمبول مهر ، صداقت ، كرامت ، قناعت ، كوشش و تمام صفات بارز یك انسان می باشند ، به همین دلیل این خطه ، سرزمین شاعر خیزی بوده است و تاریخ ادبیات كرد ، مملو از اسماء شعرای اورامی سرا است . خیلی از دست نوشته های ادبی ، عرفانی و غیره نیز به این لهجه وجود دارد ، كه هنوز بخش عظیمی از آنها جمع آوری و چاپ نشده است .

لهجە لری :

چنانكه می دانیم ، برخی زبانشناسان و محققین بر این باورند ، كه لری هم یكی از لهجه های زبان كردی است ، كه یكی از آنها استادعلاءالدین سجادی بوده است . استاد علاءالدین سجادی نویسنده كتاب وزین و مشهور تاریخ ادبیات كرد ، در این اثر بر این قضیه تاكید داشته است . نگارنده این نوشته هم بر این باور است. لهجە لری ، لهجه ایست از لهجه های آریایی كه از نقطه نظر فونولژی ، در بین زبان كردی و فارسی قرار دارد ، تا به طرف شمال لرستان حركت می كنید ، این لهجه بیشتر به زبان كردی نزدیك می شود . اكثر مردم استان لرستان ، بخشی از استان كرمانشاهان، بخشی از استان خوزستان ، قسمتی از چهار محال بختیاری ، ایلام و بویر احمد و حتی قسمتی از استان اصفهان نیز،به لهجە لری صحبت می كنند لهجە لری شامل ته لهجه های فراوانی است ، كه گاهی از شهری به شهر دیگر تغییر می كند و اظهار نظر دقیق در مورد آنها ، نیاز به یك تحقیق وسیع میدانی دارد .شاعران فراوانی به این لهجه شعر سروده اند ، كه نام قسمتی از آنان در تاریخ ادبیات كرد ثبت است ، برای مثال : باباطاهر عریان ، بابا نلوس لرستانی ، بهلول ماهی و غیره .بیشتراهل قلم ، لهجە لری را با الفبای عربی( فارسی ) نوشته اند . ولی گاهی در كتب تحقیقی

از الفبای لاتین نیز استفاده شده است .

لهجە گورانی :

نام لهجە ( گورانی) از كلمە ( گوران ) مشتق شده است . (گوران) جمع (گه وره ) است و (گه وره) در زبان كردی به معنی بزرگ یا گبر ( زرتشتی ) است . از نقطه نظر زبانشناسی ، بخشهای وسیعی از مناطق جنوبی كردنشین ، مانند اكثریت استان كرمانشاهان ، اكثریت استان ایلام و بخشی از لرستان به این لهجه از زبان كردی صحبت می كنند . قسمتی از ته لهجه های این لهجه، عبارتند از : ایلامی ،كلهوری ، لكی ، فیلی و غیره . عقیده بر این است ، كه كلمە لک از دو بخش (ل+ک) که حرف( ل ) از كلمە( لر)و حرف( ك )از کلمه ی كرد، تشكیل شده است .كتابهای دینی مذهب اهل حق ، كه یك مذهب باستانی و اصیل كردی است ، به این لهجه نوشته شده است ، كه یكی از آنها كتاب سرانجام می باشد . مذهب اهل حق به میان سایر ملل نیز صادر ده است، برای مثال به میان تركهای آذربایجان شرقی ، ساكنان رودهن و بومهن در استان تهران ، كلار دشت در مازندران و خیلی از جاهای دیگردر تركیه و عراق خیلی از شاعران نامی كرد به این لهجه شعر سروده اند ، كه خانای قوبادی ، غلامرضاخان اركوازی ، شامی كرماشانی و صدها شاعر و اهل قلم برجسته، برخی از آنها می باشند .

توضیح : برخی از محققین ، بطور اشتباه لهجە( گورانی) را لهجە (كلهوری) نامیده اند و لهجه های( لكی) و( فیلی) و غیره را از ته لهجه های لهجە كلهوری به حساب آورده اند، در صورتیكه ته لهجە (كلهوری) خود از ته لهجه های لهجە (گورانی )است ، كه طوایف (كلهور) استان كرمانشاهان با آن تكلم می كنند . سی جی . ادموندس در كتاب كردها ، تركها و عربها می نویسد ” پرجمعیت ترین طایفە كرد (كلهور)ها هستند ” . برخی از(كلهر)ها ، قرنها پیش به منطقە شاهیندژ در آذربایجان غربی تبعید شده اند ، كه (كلهر) دیر آمدی نامیده می شوند و هنوز نوعی لهجە كلهوری را حفظ كرده اند . منطقە كلهرآباد در بوكان نیز به اسم همین طایفه از كلهر نامگذاری شده است و ساكنان آن اكثرا” كلهر دیر آمدی می باشند .

همانطوریكه  لهجە لری از لحاظ زبانشناسی در میان زبان كردی و زبان فارسی قرار دارد، لهجە ( گورانی) نیز در میان لهجە (سورانی) و لهجە( لری) قرار دارد .

لهجە زازاكی(زازایی ) :

این لهجه نیز از لهجه های زبان كردی است ، كه از لحاظ لغت ، دستور و سایر معیارهای زبانشناسی ، با اكثر لهجه های كردی دیگر، مقداری فاصله گرفته است ، كه قبل از هر گونه اظهار نظری در این مورد ، نیاز به تحقیق بیشتری می باشد.

منبع:                              http://kourdkourmanj.blogfa.com